Historia Galerii Ogrodowych
Budowa Galerii Ogrodowych łączących w przeszłości wieże, a obecnie skrzydła pałacu wilanowskiego z jego korpusem rozpoczęła się w roku 1681 i wynikała przede wszystkim z potrzeby monumentalizacji architektury pałacu. Informacje na temat powstania galerii przynoszą listy architekta Augustyna Wincentego Locciego do króla Jana III; 29 sierpnia 1681 roku Locci poinformował władcę, że murarze „fundament pod galerie zaczynają”. Na podstawie korespondencji możemy sądzić, że prace budowlane były prowadzone w szybkim tempie i mogły zostać ukończone w pierwszej połowie 1682 roku. Nie są jednak znane źródła jednoznacznie potwierdzające moment rozpoczęcia prac wykończeniowych i dekoratorskich we wnętrzach.
Pierwotnie obie galerie otrzymały od strony dziedzińca formę rzymskich łuków triumfalnych, tworzących majestatyczne wejście do ogrodu. Ich dekoracje o treściach alegorycznych, symbolicznych pełniły ważne funkcje narracji - sławiącej wielkość monarchy. Od strony ogrodu galerie miały formę otwartych pawilonów ogrodowych, nawiązujących do projektu Michała Anioła zrealizowanego w pałacach na Kapitolu w Rzymie.
Galeria Północna
Kluczowy dla wyglądu i funkcjonowania tych przestrzeni jest ich związek z naturą i otwarcie na ogród. Wystrój artystyczny obu galerii tworzą przede wszystkim freski na ścianach i sufitach, otaczające je sztukateryjne ramy i podziały oraz płaskorzeźbiona stiukowa dekoracja figuralna, ale także detale architektoniczne, takie jak kapitele pilastrów i gzyms. Zintegrowane sztukateryjno-malarskie elementy zdobnicze powstawały w określonej kolejności; jako pierwsze musiały zostać wykonane oprawy sztukatorskie, a potem do pracy przystępował malarz fresków. W północnej galerii ogrodowej pracowało dwóch malarzy: Michelangelo Palloni zaproszony przez króla Jana III oraz Giuseppe Rossi, służący kolejnej właścicielce rezydencji wilanowskiej, Elżbiecie Sieniawskiej. Od strony ogrodu elewacje galerii nad arkadami ozdobione są malowidłami freskowymi ze scenami Odysei i Eneidy oraz posągami w niszach z figurami symbolizującymi ziemie i dzielnice Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wewnętrzne ściany i sufity obu galerii ozdobione zostały iluzjonistycznymi malowidłami freskowymi z przedstawieniami Historii Psyche Panny. Stwarzają one złudzenie bezpośredniego kontaktu z pejzażami i naturalnej wielkości postaciami bohaterów przedstawionych historii. Oprawę malowideł ściennych stanowią iluzjonistycznie malowane kolumny wzorowane na kolumnach z elewacji galerii. Mogą być węższe , bo potęgują wrażenie oddalenia. Malowidła iluzjonistyczne łączą świat mityczny ze światem realnym.
Znaczące zmiany w galeriach zostały wprowadzone przez kolejną właścicielkę pałacu, Elżbietę Sieniawską, która kupiła podupadającą rezydencję od Konstantego Sobieskiego w 1720 roku. Rozbudowa pałacu wilanowskiego o skrzydła boczne, prowadzona przez architekta Giovanniego Spazzia w latach 20. XVIII wieku, utrwaliła funkcję galerii - otwartych na ogród korytarzy. Wiadomo też, że w latach 1724–1726 malarz Giuseppe Rossi wykonał we wnętrzach pałacu liczne freski i prawdopodobnie uzupełnił cykl Palloniego w galeriach ogrodowych. Przyjmuje się, że Rossi jest twórcą fresków z wyobrażeniami antycznych posągów na ścianie zachodniej galerii północnej, a to oznacza, że już w drugiej dekadzie XVIII wieku portale prowadzące z dziedzińca głównego do ogrodu były zamurowane. Na początku lat 20. XVIII wieku w Wilanowie działał również sztukator Francesco Fumo, który od 1725 do 1730 roku wspólnie z Pietro Comparettim dekorował nowe pomieszczenia rezydencji i naprawiał starsze dekoracje.
W czasach gdy rezydencja należała do Marii Zofii Czartoryskiej (od 1733 do 1771), a potem do jej córki Izabeli Lubomirskiej (do 1799) przestrzenie obu galerii były remontowane, ale bez wprowadzania poważniejszych zmian. Kolejni właściciele pałacu - Stanisław Kostka i Aleksandra Potoccy - w 1805 roku udostępnili publiczności wnętrza królewskiej rezydencji oraz swoją kolekcję dzieł sztuki europejskiej i dalekowschodniej, tworząc drugie, po świątyni Sybilli w Puławach, muzeum sztuki na ziemiach polskich. W latach 1819-1821 galerię północną przekształcono na potrzeby eksponowania kolekcji, co miało znaczący wpływ na wystrój wnętrza. W 1820 roku zamurowano prześwity między kolumnami i pozostawiono jedynie niewielkie otwory okienne, tworząc tym samym zamknięte pomieszczenie. W XIX wieku całkowicie skuto pilastry, kapitele, podziały i detale architektoniczne ścian galerii północnej oraz zakryto polichromie, pozostawiając płaską przestrzeń odpowiednią dla eksponowania licznych obrazów. Niestety, zatynkowanie fresków łączyło się ze znaczną ich dewastacją - powierzchnie malowideł zostały bowiem najpierw bardzo gęsto nasiekane młotkami, czego skutkiem był znaczny ubytek warstwy malarskiej. Niektóre z malowideł zachowały się w maksymalnie 20-30% oryginału. Ściany pomalowano na modny wówczas kolor zwany różem pompejańskim, tworzący muzealne tło dla obrazów. Następnie w latach 50. XIX wieku berlińscy malarze E. Bürger i C. Hintze zamalowali siedemnastowieczne freski na suficie galerii monochromatycznymi ornamentalnymi kompozycjami z wizerunkami sławnych malarzy. W ostatniej ćwierci XIX wieku Aleksandra Potocka, kolejna właścicielka rezydencji wilanowskiej, dokonała kolejnych przekształceń wnętrz; oddzieliła ścianą północne przęsło galerii, tworząc w 1875 roku lapidarium - gabinet przeznaczony do eksponowania rzeźb antycznych. Zleciła też Antoniemu Strzałeckiemu daleko idące przemalowanie fresków Palloniego w Galerii Południowej.
Plafon „Sen stygijski Psyche”
-
Dekoracja malarska przykrywająca fresk „Sen stygijski Psyche”
1955
-
Plafon „Sen stygijski Psyche”
W połowie XX wieku podjęto decyzję o usunięciu dziewiętnastowiecznych dekoracji malarskich. Zdjęcie w trakcie odsłaniania fresku, 1955
-
Plafon „Sen stygijski Psyche” w trakcie prac konserwatorskich
2023–2024
-
Plafon „Sen stygijski Psyche” po pracach konserwatorsko-restauratorskich
2023–2024
Historia badań, konserwacji i restauracji
Przed rozpoczęciem wielkiego powojennego remontu pałacu (w latach 1955-64) podjęto decyzję o przywróceniu galeriom barokowego wystroju z czasów króla Jana III. Tam, gdzie było to możliwe, konserwatorzy odsłonili najwcześniejsze dekoracje malarskie na ścianach i sufitach. Ich stan był jednak bardzo zły, a konserwacja i rekonstrukcja brakujących elementów architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich wymagała ogromnego nakładu pracy. W galerii północnej zrekonstruowano wówczas także pilastry artykułujące wnętrze i usunięto ściany oddzielające przestrzeń od ogrodu, zamykając je przeszkleniami w celu ochrony przed czynnikami atmosferycznymi. W kolejnych latach galerie ogrodowe były wielokrotnie badane i konserwowane.
Przeprowadzona w latach 2023-2024 kompleksowa konserwacja jednego przęsła galerii północnej to kolejna próba przywrócenia wystroju z czasów króla Jana III Sobieskiego. Malowidła ścienne wymagały w pierwszej kolejności oczyszczenia brudu, wieloletnich nawarstwień retuszy i przemalowań. Po ich usunięciu ukazały się nie tylko oryginalne barwy czy nieczytelne do tej pory fragmenty kompozycji, ale potwierdzono również dramatyczny stan zachowania fresków. Ich powierzchnia jest podziurawiona gęstymi nasiekami, powstałymi od uderzania młotkiem. W taki sposób przystosowano powierzchnię ścian do nałożenia nowych tynków w trakcie aranżacji galerii na pinakotekę w XIX wieku. Zły stan oryginalnych tynków i dekoracji malarskich spowodowany był także długotrwałym działaniem niszczących czynników atmosferycznych. W latach 2023-2024 dekoracje jednego przęsła galerii północnej – między innymi trzy freski Michelangela Palloniego oraz jeden Giuseppe Rossiego – poddano niezbędnym zabiegom ratującym, wzmacniającym, a na koniec restauratorskim.
Dekoracje rzeźbiarsko-sztukatorskie zachowały się praktycznie bez żadnych śladów warstw barwnych, utraciły też niektóre ze swoich elementów. Wnikliwe badania konserwatorskie były podstawą do przeprowadzenia rekonstrukcji, takich jak odtworzenie groszkowanego tła za grupą puttów na suficie i przywrócenie w tym obszarze złota. Na podstawie analogii z galerii południowej oraz badań laboratoryjnych ustalono, iż grupa puttów była malowana na kolor chłodnej szarości („kamienny”), i taki też zastosowano.
Barwa zaaranżowana na elementach architektonicznych ścian – ciepła żółto-pomarańczowa ochra - jest również próbą nawiązania do czasów króla Jana III. Kolor ten, zmieniony przez procesy starzeniowe, kolejne modyfikacje i zniszczenia, zachował się w znacznym stopniu m.in. na pilastrach w galerii południowej. Odnaleziono go też na niewielkich fragmentach oryginalnych tynków ukrytych pod późniejszymi nawarstwieniami w galerii północnej. Na podstawie próbek i analogii przywołano kolor elementów architektury współistniejący z freskami autorstwa Michelangelo Palloniego w końcu XVII wieku.
Kompozycje autorstwa Palloniego z galerii północnej, powstałe pomiędzy 1688 a 1692 rokiem, są zachowane tylko częściowo: Sen stygijski Psyche na suficie, Psyche nękana przez sługi Wenery w centralnym polu ściany zachodniej i Psyche przy źródle stygijskim w centralnym polu ściany wschodniej. Freski na ścianach uległy zniszczeniom w wyniku zmiennych warunków atmosferycznych panujących w otwartych galeriach oraz przede wszystkim na skutek przeprowadzonych w XIX wieku przekształceń wnętrz. Dziś możemy jedynie domyślać się, jaka była pierwotna kompozycja malowideł. Fresk sufitowy zachował się w lepszym stanie, jednak jego centralna część, obejmująca większość postaci leżącej kobiety, została całkowicie utracona. Obecnie ubytek jest wypełniony jedynie warstwą tynku ze względu na brak przekazów ikonograficznych, które dałyby pewną podstawę do rekonstrukcji kompozycji.
Wnioski i podsumowania z ostatnich badań i prac konserwatorskich
- Dekoracje galerii ogrodowych w najszerszym zakresie można datować na czas pomiędzy 1682 a 1692 rokiem, przy czym dekoracje rzeźbiarsko-sztukatorskie i architektoniczne powstały najpewniej do ok. 1686, a po tym czasie namalowano freski.
- Odkryte podczas badań konserwatorskich najstarsze warstwy kolorystyczne w postaci żółtopomarańczowej ochry, tonów różowych i szarości imitujących kamień znajdują potwierdzenie w zespołach ornamentalnych z tego samego czasu realizowanych przez lombardzko-szwajcarskie warsztaty sztukatorskie w Europie Środkowej.
- Formalno-funkcjonalna analiza architektury galerii ogrodowych w zestawieniu z najwcześniejszymi przekazami ikonograficznymi, jak również konieczność zachowania spójnego charakteru miejsca uzasadnia rekonstrukcję kolorystyki obu galerii ogrodowych w szacie barwnej powtarzającej kolorystykę pałacu z końca XVII wieku.
- Płaskorzeźby z puttami odgrywającymi sceny z historii Amora i Psyche uznać należy za ikonograficznie niezależne kreacje projektanta zespołu sztukatorskiego
- Nie znane są wzory ikonograficzne dla fresków Palloniego. Co więcej, jego praktyka twórcza wskazuje, że bezpośrednie wzory mogą nie istnieć, a tym samym nie ma podstaw do rekonstrukcji fresków.
- Na podstawie badań konserwatorskich i laboratoryjnych zrekonstruowano te z brakujących elementów kostiumu galerii, co do których zyskano pewność. Są to: złocenia w obszarze sufitu, barwa rekonstrukcji sztukaterii i elementów wystroju architektonicznego.
Wszystkie działania i decyzje konserwatorskie były poprzedzone interdyscyplinarnymi badaniami i wnikliwymi analizami. Zespół pracujący w Galerii pod kierownictwem Macieja Barana składał się z konserwatorów i specjalistów z różnych dziedzin:
Gustaw Bołdok, Joanna Dziduch, Julita Garwacka, Andrzej Kazberuk, Piotr Kolasiński, Barbara Libera, Natalia Łowczak, Elżbieta Macander, Marta Maciąga, Ida Małolepsza, Ewa Moroz, Katarzyna Pisarska, Iwona Rawska-Brzost, Wojciech Roman, Aleksandra Siebuła, Bogna Skwara, Grzegorz Stępniak, Justyna Szczepańska-Baranowska
Główny wykonawca prac: MBKZ Maciej Baran Konserwacja Zabytków
Badania laboratoryjne: Elżbieta Jeżewska
Nadzór ze strony Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: Maria Bator-Krupecka
Tekst: Konrad Morawski oraz Maria Bator-Krupecka, Elżbieta Grygiel, Anna Kwiatkowska, Agnieszka Pawlak
Prace realizowane w latach 2023-2024 sfinansowała Omenaart Foundation.
