Literatura na każdą okazję

Bardzo istotną cechą literatury epok dawnych jest jej niezwykle częsty związek z różnymi okolicznościami politycznymi, publicznymi, militarnymi, a także prywatnymi, dotyczącymi na przykład życia jakiejś rodziny magnackiej. Tego typu twórczość nierzadko pozostawała w formie przekazywanej ustnie, którą określa się mianem oralnej, lecz z czasem coraz częściej krążyła również w postaci zapisanej. Niewątpliwie przyczyniło się do tego rozpowszechnienie druku. Literatura okolicznościowa w efekcie stała się niezwykle istotnym elementem twórczości prozatorskiej, a także poetyckiej, jaka powstawała w wiekach XVI oraz XVII. O jej silnej pozycji w kulturze epok dawnych świadczy fakt, że nie było w zasadzie sytuacji, która nie dawałaby pretekstu do ułożenia jakiegoś wiersza bądź wygłoszenia mowy.

Okazją dla mówców i poetów stawały się więc elekcje czy koronacje, zgony i pogrzeby osób możnych, imieniny czy też sukcesy wojskowe. Współcześni badacze literatury oraz dawni teoretycy wyróżniali nawet specjalne gatunki literackie, które związane były z jakąś konkretną uroczystością bądź sytuacją. Trzeba jednak przyznać, że wiele z nich uprawianych było w związku z naśladowaniem mistrzów antycznych, takich jak łacińscy poeci Klaudian czy Stacjusz, którzy przez cały okres staropolski stanowili istotny wzór i punkt odniesienia dla naszych rodzimych twórców. Uroczystością, z  którą często wiązało się  powstanie utworów poetyckich, było na przykład wesele, a tworzone przy jego okazji wiersze bądź pieśni przeważnie określa się mianem epitalamiów. Z pogrzebem natomiast związane były epicedia oraz zwięzłe i mające formę epigramu epitafia. Zwycięscy wodzowie zaś wielokrotnie honorowani byli epinikionami. Z okazji czyichś urodzin układano natomiast genetliaka, które oprócz tego, że miały kogoś uczcić, stanowiły swoisty literacki prezent. Każdy z tych gatunków rządził się swoimi prawami i posiadał charakterystyczne cechy formalne oraz fabularne.

Trzeba nadmienić, że literaturę okolicznościową cechują pewien schematyzm oraz osadzenie w bardzo czytelnej i dobrze znanej dawnym odbiorcom konwencji. Nie sprawia to jednak wcale, że tego typu poezja jest w pełni przewidywalna i ma za zadanie jedynie sprostać oczekiwaniom społecznym. Należy pamiętać, że im bardziej wykształcona jest jakaś konwencja, tym łatwiejsze i czytelniejsze stają się gra oraz dialog z nią. Wiele utworów, które na pozór wydawać by się mogły typowymi wierszami okolicznościowymi, zaskakuje nawet dzisiejszego czytnika pomysłowym rozwiązaniem i wprowadzeniem stałych dla danego gatunku elementów.

Nie da się jednak ukryć, że literaturą okolicznościową w epokach dawnych rządziły dwie kategorie. Pierwszą z nich był panegiryzm, a drugą parenetyzm. Pierwszy z wymienionych terminów związany jest z pochwałą i wysławianiem zalet przeważnie jakiejś osoby. Zalety te wcale nie muszą być rzeczywiste – bogata tradycja tworzenia utworów panegirycznych wypracowała szereg motywów i schematów, z których każdy autor mógł w zasadzie swobodnie czerpać. Chwalono więc nie tylko to, czego dana osoba lub jej przodkowie dokonali, lecz nawet to, czego mogli dokonać. Parenetyzm zaś to termin, za którym kryje się pouczanie, wychowywanie oraz dawanie rad. Literatura okolicznościowa często więc niosła ze sobą treści moralizatorskie skierowane do związanej z daną okolicznością osoby bądź członków jej rodziny. Przeważnie ich obecność w utworze wynika z krzewienia cnoty, wielokrotnie określanej łacińskim pojęciem virtus, która była kluczową wartością dla dawnej polskiej oraz litewskiej szlachty. Warto zaznaczyć, że tony panegiryczne oraz parenetyczne przeważnie były ze sobą powiązane i pojawiały się obok siebie w ramach tego samego tekstu.

Popularność w dawnych epokach literatury okolicznościowej była ogromna. Należące do tego nurtu utwory wychodziły zarówno spod pióra mniej znanych poetów, jak i autorów najwybitniejszych, mających stałe miejsce we współczesnych podręcznikach literatury. Można tu wymienić choćby Jana Kochanowskiego, Jana Andrzeja Morsztyna czy Wacława Potockiego. Ale to tylko wybrane przykłady.