Sobiescy i Stuartowie. Portrety króla Jana III, autor nieznany, 1. ćw. XVIII w.

olej, płótno, 1. ćw. XVIII w.
zbiory prywatne / Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Dwa tożsame pod względem ikonograficznym portrety króla Jana III – jeden z kolekcji prywatnej, drugi ze zbiorów Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie – są interesującym przykładem powtarzania wzorów wizerunków koronowanych osób i ich upowszechniania w Europie. 

Jest to wątek, który odgrywa istotną rolę w kontekście wystawy zbudowanej przede wszystkim z dzieł malarstwa portretowego oraz jego powtórzeń wykonanych w technice grafiki, umożliwiającej drukowanie większej liczby kopii tego samego ujęcia. Większość eksponowanych na wystawie dzieł malarstwa – wizerunków przedstawicieli rodów Sobieskich i Stuartów – zachowała się w kilku wersjach; powtórzeniach autorskich, warsztatowych lub w tworzonych w oparciu o pierwowzór, ale dalej od źródeł. Portret był bowiem jednym z najważniejszych środków propagandowych w kulturze nowożytnej Europy. Świadome budowanie wizerunku oraz strategia jego upowszechniania, również poprzez dary dyplomatyczne, były kluczowym komponentem nawiązywania sojuszy politycznych, budowania stronnictw, negocjowania związków małżeńskich i wzmacniania pozycji na arenie międzynarodowej. 

Liczne wizerunki króla Jana III miały podnosić prestiż monarchy elekcyjnego pośród władców dynastycznych. W przypadków Stuartów, szczególnie pokolenia Jakuba III/VIII oraz Karola Edwarda – celem było przypominanie o prawowitych władcach Anglii, Szkocji oraz Irlandii.

Na obu portretach Jan III przedstawiony jest w popiersiu, w zbroi karacenowej z chroniącym szyję obojczykiem. Czerwony płaszcz (delia) z szerokim, wyłożonym na ramiona czarnym, futrzanym kołnierzem, spina podłużna kameryzowana zapona. Odsłonięte lewe ramię portretowanego okryte jest naramiennikiem w formie stylizowanej lwiej paszczy, z paskami zwanymi pteryges. Obok naramiennika na karacenie widoczny jest skórzany pas ze sprzączką, łączący napierśnik z naplecznikiem. Król ukazany jest jako mężczyzna w sile wieku, o wysokim czole i krótko obciętych włosach, z widocznym na obu wizerunkach charakterystycznym przedziałkiem po prawej stronie. 

Pochodzenie obu obrazów jest znane tylko od II poł. XX w. Jeden odnalazł się w Londynie, drugi został zakupiony w Dublinie, w Irlandii. Oba wizerunki powtarzają podobiznę króla oddaną na rycinie Roberta White’a, wydanej w Londynie, w 1684 r. Odbitka White’a opatrzona została inskrypcją: taken from the Originall. Jedna z hipotez może być więc taka, że oba wizerunki powstały poza Rzeczpospolitą, na podstawie pierwowzoru namalowanego w kręgu dworu królewskiego i przesłanego – być może – na dwór w Londynie. Pozostaje intrygujące pytanie; co się stało z oryginałem, o którym wspomina rycina White’a i czy ocalał do dziś?

Tekst opracowano w oparciu o publikacje Edwarda Corpa i Piotra Pinińskiego.